Зімой 1941-1942 г. бальшавікі перамаглі нямецкі наступ на Маскву і адкінулі нямецкія войскі да ўсходніх межаў Беларусі. Пазьней бальшавікі абаранілі Ленінград і стрымалі нямецкі наступ на паўночным фронце. У 1942-1943 г. бальшавікі разграмілі значныя нямецкія сілы пад Сталінградам і распачалі сталае адкочваньне нямецкіх арміяў на захад. У нямецкіх бліскіх тылох бальшавікі распачалі дывэрсыйную акцыю. Вясной 1942 г. Савецкая Расея пачала перакідаць на Беларусь самалётамі свае дывэрсыйныя аддзелы. Скарыстаўшы ненавісную народу нямецкую колёніяльную палітыку, нацыянальны ўціск і эксплёатацыю краю, вынішчаньне голадам, цяжкімі перагонамі пехатой і масавае дастрэліваньне палонных савецкіх жаўнераў, масавыя дэпартацыі беларускага жыхарства на прымусовыя працы ў Нямеччыну і вымардоўваньне паасобных групаў жыхарства Беларусі, – Савецкая Расея разгарнула шырокую дывэрсыйную вайскова-палітычную акцыю на Беларусі. Гастрыня гэтай савецкай дывэрсыі была скіраваная супроць немцаў і супроць беларускага нацыянальнага актыву. Савецкія банды выстрэлівалі беларускіх настаўнікаў, працаўнікоў самапомачы, адміністрацыі, нацыянальна-палітычных дзеячоў, пісьменьнікаў, сьвятароў, сваякоў асоб, якія працавалі на якой небудзь беларускай грамадзкай ніве.
Пасьля аўтакефальнага Сабору Беларускай Праваслаўнай Царквы савецкія банды распачалі вынішчаць удзельнікаў сабору. На 2-гі дзень пасьля павароту на прыход з сабору быў замардаваны імі сьв. Анатоль Сярпоў, з Пастаўскага благачыньня.
Хутка пасьля прыезду з сабору савецкая банда прышла ў хату да сьв. Аляксандра Апанасэвіча, але не засьпела яго дома. Тады атаман зажадаў ад матушкі, каб яна перадала сьвятару, каб ён напісаў, чаго ён езьдзіў у Менск і, каб чакаў на іх ува ўстаноўлены тэрмін. Сьв. Апанасэвіч напісаў, што езьдзіў па царкоўных справах; аднак, сам не прабываў дома, а хаваўся. У вызначаную ноч дом сьв. Апанасэвіча быў акружаны ўзброенай бандай. Прачытаўшы напісанае сьвятаром атаман сказаў, што гэта няпраўда, бо сьв. Апанасэвіч езьдзіў у Менск арганізаваць беларускае войска. Партызаны ўзялі царкоўную пячатку і наставілі яе на чыстых аркушах паперы. Прачакаўшы цэлую ноч і не дачакаўшыся сьвятара, банда адыйшла.
А праз некалькі дзён у ваколіцах знаходзілі забітых беларусаў з прычэпленымі да іх аркушамі паперы з царкоўнай пячаткай прыходу сьв. Апанасэвіча. Так бальшавікі хацелі справакаваць нямецкія рэпрэсыі на беларускае духавенства. Запраўды, нямецкае СД апрошвала сьв. Апанасэвіча аб тым, як яго пячатка дасталася на паперу прычэпленую да памардаваных людзей.
Сьв. Вячаслаў Малашка, ранены савецкай бандай, быў спалены імі жыўцом на Усходняй Беларусі каля Бягомеля ў 1942 г.
Сьв. Мікалай Скабей быў забіты савецкай бандай на Палесьсі ў 1943 г.
Сьв. Аладка, камандыраваны з Глыбоччыны для духоўнай працы на Усходнюю Беларусь, быў замардаваны савецкімі бандытамі ў 1942 г.
Сьв. Антон Каліноўскі прапаведваў супроць бязбожнага бальшавізму і быў замардаваны бальшавіцкай бандай на прыходзе ў Валяўцы ў 1943 г.
Сьв. Мікалай Дзяруга расстраляны савецкай бандай ў 1943 г.
Прат. I. Кушнер згінуў ад бальшавіцкай міны ў 1943 г.
Характэрна, што савецкія банды вымардоўвалі сьвятароў беларусаў, але не вынішчалі сьвятароў расейцаў, якія знаходзіліся на прыходах.
Савецкія банды выпальвалі цэлыя вёскі з цэрквамі, дзеля розных прычынаў. Так, вёску Сваткі яны спалілі разам з царквой нібы таму, што там мела быць арганізаваная абаронная вёска. На другі дзень прышла сюды нямецкая карная экспэдыцыя, яка спаліла рэшту будынкаў, расстраляла царкоўнага старасту і іншых жыхароў.
Для ўвядзеньня ў блуд падпарадкаванага сабе народу і публічнай апініі іншых народаў, савецкія кіраўнікі распачалі выкарыстоў ваць рэлігію. Яны загадалі паставіць у Маскве патрыярха Сяргея і пачалі пашыраць весткі аб вялікіх зьменах у СССР, а ў рэлігійных дачьгаеньнях у прыватнасьці. Савецкія партызаны прыходзілі ў цэрквы на Беларусі і, стоячы ў шапках, адчытвалі падчас багаслужэньняў адозву Маскоўскага патрыярха Сяргея.
Польская дзейнасьць на Беларусі мацнела і разгортавалася ўшыркі з бегам часу. Змагаючыся з беларусамі за апанаваньне адміністрацыі і паліцыі на Беларусі, палякі выстрэлівалі беларускі нацыянальны актыў самі, як паліцэйскія, скрытабойчымі наладамі, або ўдаючы немцам беларусаў нібы камуністых, пасьля чаго немцы забівалі беларусаў. Пазьней, пры дапамозе немцаў, палякі распачалі арганізацыю нелегальных легіёнаў. Аднак, пакінуўшы на ўбоччы барацьбу з савецкімі бандамі, польскія легіёны галоўны высілак палажылі на вымардоўваньне беларускага кіраўніцтва. Аб рашучьш антыбеларускім напрамку дзейнасьці палякоў на Беларусі гаворуць наступныя дакуманты:
Пратакол № 5 з дня 3 траўня 1943 г., з нарады прадстаўнікоў польскай арганізацыі, шыфруючайся пад назовам партыі грэнадзёраў, гавора наступнае:
“1) Усе нямецкія ўстановы ў адпаведных паветах павінны быць перапоўнены толькі нашымі людзьмі, каб уся практычная ўлада была ў нашых руках. Такім чынам усе паліцэйскія і каманданты змогуць зрабіць дапамогу зброяй ды амуніцыяй нашым узброеным легіёнам, праводзіць разьведку і рабіць адпаведны ўплыў на немцаў і на ўсё акружэньне.
2) Кожны паляк павінен памятаць, што ... ніколі і ні за што беларус не захоча даць нам дапамогі, таму мы павінны імкнуцца выжыць беларусаў з усіх установаў... імкнуцца вышукаць усякія матар'ялы абвінавачваючыя беларусаў, перадаваць іх немцам, абвінавачваючы беларусаў за сувязь з партызанамі для таго, каб іх расстрэльвалі. Такім чынам мы зможам ня толькі выжыць беларусаў, але і супроцьставіць немцам беларускае насельніцтва. Наступна, пры дапамозе ўмелай прапаганды, мы перацягнем беларусаў на свой бок і асягнем, як мінімум, іх нейтральнасьць...
3) Праз сваіх людзей прасіць паліцыю і немцаў паліць беларускія вёскі пад прэтэкстам, што яны памагаюць партызанам".
У дырэктыве з дня 14 траўня 1943 г., перахопленай савецкімі партызанамі на Берасьцейшчыне, кіраўнічы цэнтр “грэнадзёраў" устанаўляе, што мэта польскіх легіёнаў – вызваленьне Заходняй Беларусі ад бальшавізму, але кожны паляк павінен памятаць, што беларусы – гэта ворагі польскага народу. .. палякі павінны ўсякімі спосабамі кампрамітаваць беларусаў перад немцамі, дабіваючыся арыштаў беларусаў з тым, каб страты ў беларусаў былі як найбольшымі.
Правакацыйныя ды ілжывыя даносы палякоў немцам на беларусаў былі робленыя па ўсей Беларусі. Перадусім дэнунцыяваўся кіраўнічы беларускі актыў. У Стоўпцах былі арыштаваныя немцамі на аснове такіх даносаў 19 беларусаў, займаючых кіраўнічыя становішчы ў адміністрацыі, а сярод іх: Ю. Сабалеўскі, былы пасол у польскім сойме, В. Чабатарэвіч і інш.; у Валожыне была арыштаваная ўся беларуская адміністрацыя са старшынёй павету інж. К. Касяком, заступнікам яго – А. Сіўцам і інш. – агулам 22 асобы. Хвалі арыштаў беларусаў пракочваліся па ўсім краі.
Польскія збройныя банды стасавалі тэррор па вёсках і драбнейшых мястэчках, якія яны маглі хоць часова атакаваць. Польская банда напала на Жойдзішкі у 1942 г. і перабіла там ня толькі немцаў, але і беларускі нацыянальны актыў; пры гэтым – палякі, працаваўшыя тады ў Жойдзішках паліцэйскімі, падрыхтавалі напад звонку і самі вымардоўвалі беларусаў. Кіраўніцтва гэтай збройнай акцыі мелі ўлады польскай Арміі Краёвай, закансьпіраваныя ў Вільні.
Шмат панясьлі ахвяраў ад польскіх правакацыяў беларусы Міра і ваколіц. Палявая нямецкая камандантура мясьцілася ў маёнтку эдір і ўся яе абслуга і перакладчыкі складаліся з палякоў – з дворнай адміністрацыі. Палякі падрыхтоўвалі і падавалі немцам сьпіскі беларусаў, былых падсудных польскіх судоў, як „караных за камунізм". Цэлымі групамі немцы расстрэлівалі іх без ніякага допыту і досьледу.
Па апушчэньні адміністрацыяй і паліцыяй вёскі Іжа, Вялейскага павету, польскія партызаны з Будслаўшчыны напалі на мястэчка і поўнасьцю яго спалілі, мардуючы пры гэтым шэраг беларусаў. Гэта была помста за падтрымку іжанамі нацыянальнага беларускага руху.
Палякі мардавалі многіх праваслаўных беларускіх сьвятароў. У прыходзе Турэйск, Шчучынскага павету, сьв. Іван Аляхновіч разам з матушкай, за беларускую дзейнасьць былі закатаваныя польскай бандай у 1942 г. Палякі адрэзалі вушы, насы, выкалалі вочы, матушцы адрэзалі грудзі, палілі вагнём раны і г. п. зьдзекаваліся над ахвярамі аж да сьмерці іх ад мукаў. На гэты прыход быў прызначаны іншы сьвятар, а. Васіль, якога польская банда замардавала на 3-ці дзень па прыезьдзе яго на прыход.
Іераманах Лукаш, з Жыровіцкага манастыра, быў прызначаны на прыход каля Наваградка, які здаўна быў праваслаўным. У 1920 г. палякі адабралі гэты прыход ад праваслаўных і зрабілі каталіцкім. У 1941 г. праваслаўныя вярнулі сабе гэту царкву. Тады польская банда ў 1942 г. напала на сьвятара, закапала яго жывым у зямлю па галаву, а на галаве разлажыла вагонь, палячы яго аж да сьмерці іераманаха.
Сьв. Кастусь Маеўскі, ведамы беларускі энтузыясты, супрацоўнік БНС, згінуў ад бомбы, укінутай палякамі ў яго хату ў 1943 г.
У Трабах, на Ашмяншчыне, палякі паведамілі сьв. Анатолія Кірыка, што заб'юць яго, бо ў тутэйшай каталіцкай парафіі за апошні кароткі час згінулі аж 4 ксяндзы, а праваслаўны сьвятар той самы ўвесь час на прыходзе непарушаны, што ад'емна ўплывае на каталіцтва. Сьв. А. Кірык неадкладна выехаў з прыходу ў Трабах, а на яго мейсца быў прызначаны іншы сьвятар, якога папярэдзілі аб прычыне выязду папярэдняга сьвятара. Новы сьвятар цешыўся агульнай пашанай; дзеля таго, што навакол бліска ня было ксяндзоў на каталіцкіх парафіях, то беларускае каталіцкае насельніцтва прыносіла нованароджаных дзяцей хрысьціць да праваслаўнага сьвятара, які выконываў і іншыя трэбы ня толькі для праваслаўных, але і для каталікоў, якія да яго зьвярталіся. Польская банда напала на сьвятара і зьверскі яго замардавала ў 1943 г. Беларусы праваслаўныя і каталікі ў супольнай жалобе разам хавалі праваслаўнага пастыра.
Прат. Міхаіл Леванчук, настаяцель прыходу ў Крэве, быў ведамым беларускім нацыянальна-асьветным дзячом. Па яго ініцыятыве ў Крэве была арганізаваная беларуская пачаткавая школа, гдзе н-стаўніцамі былі дачка сьвятара, Ларыса, і пляменьніца, праехаўшая з Менску. Польскія настаўнікі і ўвесь польскі актыў пайшлі ў партызаны. У Крэўскай воласьці яны змабілізавалі ўсіх палякаў ад 18 да 60 год, па далучэньні Крэва да Літвы. Гэтыя польскія банды мардавалі беларускі нацыянальны актыў. Прат. Леванчук хаваў мардаваных па праваслаўнаму абраду, хаця палякі забаранялі, пагражаючы яму забойствам. I яны выканалі свае пагрозы. Перад нападам на дом сьв. Леванчука польская банда зайшла да мясцовага каталіцкага ксяндза паляка. Пасьля гэтага палякі абкружылі дом сьвятара і кіраўнік сказаў, што яны прышлі забіць а. Леванчука. Пратаерэй папрасіў памаліцца перад сьмерцяй, а палякі прывялі дачку і пляменьніцу ў той самы пакой і ў іх прысутнасьці (больш нікога з сямьі сьвятара ня было ў хаце) застрэлілі сьвятара. Адзін з палякаў зрабаваў наперсны крыж з замардаванага сьвятара. Пасьля яны застрэлілі дачку і пляменьніцу. У гэты час прышоў у хату сьв. Леванчука мясцовы каталіцкіі ксёндз, у прысутнасьці якога палякі дастрэлілі яшчэ канаючую даічку а. Леванчука. Мясцовыя прыхаджане зрабілі вялізныя маніфэстацыйныя хаўтуры свайму ахвярнаму сьвятару і настаўніцам.
Польскія банды шукалі сьв. А. Апанасэвіча, каб забіць яго за беларускую дзейнасьць на царкоўнай ніве. Хутка пасьля павароту дэлегатаў з Усебеларускага Сабору палякі затрымалі аднаго праваслаўнага сьвятара, завезьлі яго за 40 км. пад Шчучын у свой штаб, гдзе яго дапытавалі, ці ён ёсьць сьв. Апанасэвіч, Лідзкі благачынны.
Сьв. М. Лапіцкі быў правакацыйна абвінавачаны палякамі і расейцамі перад немцамі, нібы ён утрымлівае лучнасьць з савецкімі партызанамі. Арыштаваны палякамі паліцэйскімі, якія ня мелі нагоды замардаваць яго па дарозе, сьв. Лапіцкі быў здадзены ў СД немцам. Тады-ж, вядучы дарогай польскія паліцэйскія застрэлілі на дарозе Кузьму Крука, беларускага дзеяча, нібы ён хацеў уцякаць. Трымаючы сьв. Лапіцкага ў турме, немцы правялі сьледзтва і выкрылі поўную ілжывасьць польскага абвінавачаньня, пасьля чаго выпусьцілі арыштаванага. Дзеля небясьпекі быць замардаваным скрытабойча палякамі, а. Лапіцкі выехаў з прыходу на Дзісьненшчыне ў Менск.
Беларусы бараніліся супроць польскай акцыі вынішчаньня тымі сродкамі, якія былі даступныя. Аднак, сярод беларусаў былі нямногія адзінкі, пераважна каталіцкага веравызнаньня, якія стараліся паўстрымоўваць беларускую абаронную акцыю, ды рабілі патаемна кампрамісы з палякамі, ня гледзячы на сталую польскую пагромную акцыю, як напр.:: А. Клімовіч – беларускі прадстаўнік у Акруговым Камісарыяце у Лідзе, Родзевіч – адміністрацыйны працаўнік у Вялейцы, ды іншыя. Д-р Я. Станкевіч пашыраў сярод сваіх бліжэйшых знаёмых думку аб неабходнасьці паразумленьня беларускага актыву з польскімі дзейнікамі, што ён уважаў за вельмі важнае пры разгортваючыхся: ваенных выпадках. Вацлава Іваноўскага, старшыню гораду Менску, часта наведвалі палякі, прыяжджаючыя адусюль, нават з Варшавы і Вільні; Іваноўскі “жаліўся” Ю. Сабалеў-скаму, што наяжджаючыя палякі тэррарызуюць яго.
Адносіні нямецкіх уладаў да праваслаўнай царквы і рэлігіі мелі сваісты характар. 3 аднаго боку немцы, у межах сваей калянізацыйнай палітыкі падчас вайны, дапамагалі арганізаваць царкоўнае жыцьцё, беларусізаваць яго і афармляць аўтакефалію. Аднак, усё царкоўнае жыцьцё яны падпарадкавалі свайму дакладнаму нагляду і абмяжоўвалі дзейнасьць царквы толькі да выконываньня рэлігійных трэбаў, пазбаўляючы яе ролі важнага грамадзкага дзейніка. 3 другога боку нямецікія ўлады дэманстравалі сваю поўную пагарду да праваслаўнай рэлігіі заваяванага беларускага народу. Некалькі прыкладаў падаецца ніжэй для ілюстраваньня.
На самым пачатку вайны ў 1941 г., нямецкая вайсковая частка затрымалася каля аднэй царквы на Палесьсі, настаяцелям якой быў сьв. Мікалай Міхайлоўскі. Немцы хацелі ў царкве зрабіць для сябе начлег, а ў аўтары – канцэлярыю з жанчынамі працаўніцамі. Настаяцель запратэставаў супроць такога паступаваньня са сьвятыняй і ня пушчаў жанчын у аўтар, згодна з праваслаўнымі правіламі. Разьюшаныя гэтым немцы кінуліся на яго, вырвалі яму бараду, страшэнна зьдзекаваліся над ім і пасьля застрэлілі, загадаўшы закапаць на тым-жа мейсцы. Толькі праз месяц матушка сьвятара змагла атрымаць ад немцаў дазвол пахаваць сьв. Міхайлоўскага на могільніку.
У Жыровіцкім манастыры было каля шасьці манахаў жыдоўскага паходжаньня. Яны былі ў гэтым манастыры манахамі шмат гадоў, былі вельмі рэлігійнымі і мелі агульную пашану. Зараз на пачатку вайны 1941 г. нямецкі аддзел акружыў манастыр у Жыровіцах; немцы вывялі ўсіх манахаў на двор і адлучылі манахаў жыдоўскага паходжаньня. Ня гледзячы на прозьбы арх. Панцялеймана і іншых духаўнікоў, немцы тут-жа пастралялі ўсіх манахаў жыдоўскага паходжаньня.
Піліп Марозаў, архімандрыт сьв. Духава манастыра ў Вільні быў расстраляны немцамі ў 1942 г.
Сьв. Ігнат Ярмалюк, сябра Віленскай духоўнай кансысторыі, арыштаваны немцамі за хрышчэньне жыдоў і выдачу ім мэтрыкаў; памёр у канцэнтрацыйным лягеры.
Іераманах Сяргей дэпартаваны немцамі ў канцэнтрацыйны лягер, далейпы лёс яго няведамы.
Сьв. Барыс Кірык расстраляны немцамі ў 1943 г.
Сьв. Аляксандра Валасовіч дэпартаваны немцамі ў канц. лягер таму, што бальшавікі гвалтам забралі яго сына да сябе ў партызаны.
Сьв. Пётра Бацян, настаяцель прыходу ў Кабыльніку, арыштаваны СД за дапамогу жыдом і пасаджаны ў турму. Ён меў 60 год, але быў высокага ўзросту і моцнай фізычнай будовы. Немцы страшэнна зьдзекаваліся над ім у турме: запрагалі ў плуг і гаралі турэмны гарод, скавалі паліцэйскімі сабакамі і г. п. і закатавалі такім чынам на сьмерць у Менскай турме ў 1943 г.
Браты сьвятары Хільтавы: Аляксандра і Серафім, расстраляныя праз СД за тое, што пад тэррорам савецкіх партызанаў выканалі некаторыя іх дамаганьні.
Прат. Назарэўскі "Хладзімер, арыштаваны з дачкой праз СД у сваім прыходзе Касута, пасьля чаго загінуў.
Сьв. Малішэўскі расстраляны праз СД у Слоніме ў 1943 г.
Прат. Павал Сасноўскі, на прозьбу свайго прыхаджаніна, даў яму пасьведку аб добрым характары. Савецкія партызанскія банды забралі прымусова да сябе гэтага чалавека, разам з іншымі „змабілізаванымі" сялянамі, бо гэта было ў раёне поўнасьцю апанаваным бальшавіцкімі бандамі. Падчас аблавы на партызанаў немцы захапілі частку іх і ў успомненага чалавека знайшлі пасьведку сьвятара аб добрым характары. Не уваходзячы ў сутнасьць справы, СД арыштавалі сьвятара Сасноўскага, ламала яму рукі, ногі, жэбры і, зьдзекуючыся, замучыла да сьмерці.
Такім чынам, барацьба паміж былымі і цяперашнімі акупантамі Беларусі вынішчала беларускі народ, беларускую інтэлігэнцыю і беларускае духавенства. Пры разгортаваньні савецкага бандытызму на Беларусі – узрастаў нямецкі тэррор. Савецкія банды мардавалі беларускую нацыянальную інтэлігэнцыю і адчынена спачуваючае ей сялянства. Немцы мардавалі тых беларусоў, да якіх у начы прыходзілі збройныя бальшавікі і гвалтам адбіралі харчы і вопратку. Нямецкія збройныя акцыі не маглі зьнішчыць рухлівых савецкіх бандаў і толькі помсьціліся на нявінным беларускім жыхарсьцьве. Так, немцы акружылі вёску Сычавічы з уцалелым ад савецкіх бандаў жыхарствам. Частку жыхароў немцы сагналі ў адзін вялікі будынак, а рэшту людзей сабралі на беразе ракі і загадалі ім плыць на другі бераг. 3 кулямётаў немцы перастралялі ўсіх у вадзе. У будынак з сабраным народам немцы ўкінулі гранаты і спалілі. Уратавалася толькі адна жанчына, якая здолела вырвацца з полымя і ўскочыць ў студню. Немяц выстраліў некалькі разоў у студню, але не трапіў у жанчыну, якую ўратавалі пазьней надбегшыя з суседніх вёсак людзі.
Немцы зганялі часамі насельніцтва вёсак у гумно, ці ў царкву, разам са сьвятаром, і так палілі жывых з будынкам; уцякаючых людзей дастрэлівалі. Так было з вёскай Доры, Валожынскага павету і з іншымі вёскамі. Цэлыя воласьці і паветы былі такім шляхам поўнасьцю пазбаўленыя насельніцтва. На абшарах валасьцей: Сват-кі, Мядзела, Кабыльнік, – нямецкая карная экспэдыцыя поўнасьцю спаліла адным захадам каля 40 вёсак; дзяцей і старых кідалі жывымі ў вагонь пажараў, пры чым асаблівымі зьверствамі адзначаліся латыскія аддзелы СД. Недабітых жыхароў немцы высылалі на прымусовыя працы ў Нямеччыну.
Пасьля аднэй з такіх акцыяў немцы наладавалі каля 60 вагонаў малымі дзяцьмі ў веку ад 2 год да 10. Гэты цягнік быў пастаўлены на сьляпую лінію у Лынтупах, аб ім “забыліся” і ўсе дзеці перамерлі ў страшэнных цярпеньнях.
Калі савецкія партызаны ўзрывалі нямецкі вайсковы цягнік, то немцы выпальвалі ўсе ваколічныя вёскі, вынішчаючы насельніцтва. Калі немяц гінуў, наехаўшы на міну, ці застрэлены савецкімі бандамі, то немцы выпальвалі суседнія да гэткага здарэньня вёскі, мардуючы насельніцтва. Цэрквы і сьвятары вынішчаліся немцамі разам з іншымі будынкамі і насельніцтвам.
Падчас багаслужэньняў немцы акружалі цэрквы і змейсца забіралі здаровае насельніцтва на прымусовыя працы ў Нямеччыну. Гэткія акцыі былі стасаваныя ад 1943 г. Напр., у в. Сталовічах так зрабілі немцы падчас усяночнага багаслужэньня на Вялікдзень.
У сувязі з пашырэньнем савецкай партызаншчыны на Меншчыне, позна ўвосені 1942 г. мітр. Панцялейман быў перавезены праз СД з Лядаў у Вялейку і паселены ў доме пры будынку СД, пры гэтым з абовязкам кожны дзень рэгістравацца ў мясцовым СД.
Вясной 1943 г. у гэнэральным камісарыяце Беларусі адбыліся зьмены. Юрда перастаў быць кіраўніком культурна-палітычнага аддзелу, а на гэта месца была прызначана іншая асоба. Гэта адбілася аслабленьнем зацікаўленьня гэнэральнага камісарыяту некаторымі пытаньнямі, а так сама справай афармленьня аўтакефаліі Беларускай Царквы. Непасрэдны ўплыў на ўладыку Філафея па гэтым пытаньні з боку беларусаў быў немагчымы. Таму беларускі актыў зьвярнуўся да новага кіраўніка рэлігійных спраў у гэнэральным камісарыяце і вытлумачыў існуючае неаформленае палажэньне з аўтакефальнасьцяй Беларускай Царквы. Ураднік быў упэўнены, што аўтакефалія Беларускай Царквы ўжо поўнасьцю аформлена, бо так яго інфармавалі з мітрапалітальнага кіраўніцтва царквы. Ураднік распытаўся аб кроках неабходных да завяршэньня аўтакефаліі, аб адносінах да аўтакефаліі ўладыкаў: мітр. Панцялеймана і арх. Філафея і аб поглядах беларусаў на паварот мітр. Панцялеймана ў Менск да кіраўніцтва царквой. Апінія дэлегацыі была прыхільнай да справы павароту мітрапаліта да кіраўніцтва царквой.
Даведаўшыся, што трэба выслаць лісты, прынятыя Ўсебеларускім Царкоўным Саборам да галоў аўтакефальных праваслаўных цэркваў, палітычны аддзел гэнэральнага камісарыяту распачаў па гэтай справе захады ў арх. Філафея. У сувязі з гэтым арх. Філафей склікаў сынод у сакавіку 1943 г. На паседжаньне сыноду прыбыў толькі яп. Апанас. Ня могучы ўдвух прыняць ніякай асноўнай пастановы, арх. Філафей і яп. Апанас зьвярнуліся з лістом да гэнэральнага камісара Беларусі, просячы вярнуць у Менск з высланьня мітр. Панцялеймана. 16-га красавіка 1943 г. мітрапаліт быў звольнены і прывезены праз СД у Менск, гдзе ён прыступіў да царкоўных спраў.
Дня 17 красавіка распачаліся паседжаньні сыноду пад старшынствам мітрапаліта. Першай справай было прыгатаваньне, падпісаньне і высланьне лістоў да Канстантынопальскага патрыярха ды – іншых праваслаўных патрыярхаў, з прозьбай прызнаць аўтакефалію Беларускай Праваслаўнай Царквы. Тэксты лістоў, прынятыя Ўсебеларускім Царкоўным Саборам дня 2 верасьня 1942 г., былі апрабаваныя сынодам, з некаторымі зьменамі. Прыняты тэкст ліста да Канстантынопальскага патрыярха быў наступны:
“ВАША СЬВЯЦЕЙШАСТВА, СЬВЯЦЕЙШЫ УЛАДЫКА!
Мы, іерархі Праваслаўнай Беларускай Царквы, зварочваемся да Вашага Сьвяцейшаства і просім пачуць сваім, поўным любові, сэрцам патрэбы нашае Царквы, прыняць іх бліска да свайго сэрца і падаць ей руку помачы ў справе ўладжаньня царкоўнага жыцьця на падставах аўтакефаліі.
Праваслаўная вера на беларускіх землях зьявілася ў 10-м стагодзьдзі. Прынесена яна сюды з Канстантынопалю праз Кіеў і расьцьвіла тут ва ўсім яе харастве.
Ад самага пачатку гістарычнага жыцьця нашага народу Праваслаўная вера была магутным дзейнікам у ягоным жыцьці і моцнай апорай у зьменнай долі. Пад уплывам Праваслаўнай веры народ наш закрасаваў, душа ягоная ўзбагацілася ўсімі хараствамі праўды Божай, землі ягоныя пакрыліся мноствам сьвятыняў, манастыроў і школаў. Разьвіўшы ў сабе найлепшыя стараны чалавечай душы, Беларускі народ даў Царкве сваіх сьвятых (Прэпадобная Эўфрасіньня, князёўна Полацкая; сьв. сьв. Кірыла і Лаўрэні – Япіскапы Тураўскія; Прэпадобны Афанасі, Ігумэн Берасьцейскі; сьв. сьв. Віленскія мучанікі Антоні, Іоанн і Эўстафі) і праз доўгія вякі захаваў сваю веру Праваслаўную ўва ўсей яе чысьціні і непашкоджанасьці.
Яшчэ ў ХІ-м стагодзьдзі Беларускі народ меў свае япіскапскія кафэдры ў Полацку, Смаленску і Тураве, а пазьней у Наваградку і ў Берасьці. У ХІУ-м стагодзьдзі царкоўнае жыцьцё было нагэтулькі шырока разьвіўшыся, што зьявілася патрэба мець свайго Мітрапаліта. Першым Мітрапалітам Беларускае Мітраполіі, якая тады называлася Літоўска-Рускай, быў Раман. У сан Мітрапаліта ён быў высьвячаны Канстантынопальскім Патрыярхам Філафеям. Мітрапаліт гэты атрымаў ад Канстантынопальскага Патрыярха правы аўтаномнага, амаль не аўтакефальнага галавы сваей Мітраполіі, намінальна толькі залежнага ад Канстантынопалю. Пасьля сьмерці Рамана Мітрапалітам Беларускім стаў Кіпрыян з тытулам Літоўска-Кіеўскага. У 1415 годзе быў скліканы ў Наваградку Сабор, на каторым Праваслаўныя Япіскапы выбралі і самі пасьвяцілі ў сан Мітрапаліта Літоўска-Рускага (Беларускага) Грыгорыя Цамблака. Са сьмерцю Грыгорыя Цамблака (1419 год) Беларуская Мітраполія страціла самастойнасьць і ўвайшла ў склад Кіеўскай Мітраполіі, а пазьней, пасьля злучэньня Літоўска-Рускага княства з Польшчай (1569 год) нават адчула вялікае прасьледваньне з боку фанатычнага каталіцызму ў Полыпчы. Пасьля-ж падзелаў Польшчы (1772 г. – 1796 г.), разам з прылучэньнем Беларускіх земляў да Расеі, і Беларуская Царква перайшла пад юрысдыкцыю Расейскага Праваслаўнага Сыноду.
У 1921 годзе Рыскім трактатам Беларусь была падзелена на дзьве часткі: гэтак званая Заходняя, апынулася ў граніцах Полыпчы, дзе праваслаўнае беларускае духавенства і насельніцтва належылі да Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы. Большая-ж частка Беларусі, гэтак званая Ўсходняя, адыйшла да Савецкай Расеі, дзе царкоўна-рэлігійнае жыцьцё было бальшавікамі зьнішчана, сьвятыні разбураны, царкоўная маемасьць адабрана, а япіскапы і сьвятары былі вывезены ў ссылку, дзе загінулі, або расстрэляны на месцы.
У 1941 годзе Нямецкая Армія вызваліла Беларусь ад бальшавікоў і палякаў, і актам Гэнэральнага Камісара для Беларусі ад 3-га кастрычніка 1941 году жыцьцё Праваслаўнай Царквы на Беларусі было легалізавана пры ўмове яе аўтакефальнага ўпраўленьня. Падзеленая на дзьве часткі, цяпер Беларусь творыць адзін дзяржаўны арганізм пад назовам Гэнэральны Камісарыят Беларусі.
Усіх жыхароў на Беларусі налічваецца каля 15 міліёнаў, з каторых 85% праваслаўных.
Усходняя Беларусь, якая больш 20-ці год знаходзілася пад бальшавікамі, цяпер творыць і арганізуе царкоўнае жыцьцё, аднаўляюцца і адчыняюцца храмы, зачыненыя або пераробленыя пад клюбы, тэатры і інш., засноўваюцца прыходы, разьвіваецца праваслаўная місыянэрская праца сярод беларускага насельніцтва.
Царкоўным жыцьцём на Беларусі кіруе Сабор Япіскапаў і Сынод на чале з Мітрапалітам. Сабор Япіскапаў у сакавіку 1942 году падзяліў Беларускую Мітраполію на 6 Епархіяў. Усіх Япіскапаў з Мітрапалітам разам у сучасны мамэнт ёсьць 5. Прадбачаюцца хіратоніі новых Япіскапаў.
У верасьні 1942 году ў сталічным горадзе Беларусі Менску адбыўся Царкоўны Сабор, складзены з Іерархіі і выбраных прадстаўнікоў духавенства і міранаў Беларускай Мітраполіі, на якім быў апрацаваны і прыняты Статут для Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы. Гэты Статут складзены на падставе канонаў і традыцыяў Сьвятое Ўсяленскае Ўсходняе Праваслаўнае Царквы. На гэтым самым Царкоўным Саборы пастаноўлена зьвярнуцца да Галоў усіх Праваслаўных Аўтакефальных Цэркваў з прозьбай даць сваё благаслаўленьне на Аўтакефальнае існаваньне Беларускае Праваслаўнае Царквы.
Поўныя глыбокай пашаны, любові і адданасьці да Вас, Най-сьвяцейшы Ўладыка, яшчэ раз просім даць сваё апостальскае благаславеньне на самастойнае жыцьцё нашае Сьвятое Праваслаўнае Царквы Беларускае і прыняць Яе ў лік Сёстраў – Сьвятых Аўтакефальных Праваслаўных Цэркваў ва славу Сьвятой Царквы Хрыстовай і на карысьць богалюбівага Праваслаўнага Беларускага Народу.
(20. IV. 1943 г., Менск. Божай міласьцю Мітрапаліт ПАНЦЯЛЕЙМАН Сьмірэнны ФІЛАФЕЙ, Арх. Магілеўскі і Мсьціслаўскі Сьмірэнны АФАНАСІЙ, Епіскап Віцебскі і Полацкі").
Лісты да патрыярхаў былі перададзеныя ў гэнэральны камісарыят для перасланьня іх дыплёматычным шляхам. Які быў далейшы лёс гэтых лістоў – няведама.
Сынод вырашыў яшчэ шэраг іншых спраў, а паміж імі – пытанне звароту царкоўнай маемасьці, сканфіскаванай у сваім часе савецкімі ўладамі. Гэта пытаньне было ўзьнята дзеля зьменаў нямецкай палітыкі ў аграрнай галіне. Да гэтай пары немцы стараліся ўтрымаць сыстэму калгасаў, пакіненую бальшавікамі, як вельмі добрую для закабаленьня сялянства і эксплёатацыі сельскай гаспадаркі на сваю карысьць. Але, дзеля вайсковых непаводзінаў і пашыраньня партызанскай барацьбы, немцы былі змушаныя часткова зьмякшыць сваю колёніяльную палітыку. Яны распачалі, для прапаганды, праводзіць распадзел калгасаў і надзел сялян зямлёй для карыстаньня. На собскасьць зямля не давалася, бо немцы ўважалі яе за нямецкую собскасьць, як заваяваную імі. Прынятая сынодам пастанова аб звароце былых царкоўных земляў і іншай маемасьці, ня была праведзеная ў жыцьцё.
Адбудова царкоўнага жыцьця на ўсходзе Беларусі адбывалася вельмі паволі. Ад'емнае значаньне меў факт, што арх. Магілеўскі і Мсьціслаўскі Філафей, а таксама яп. Віцебскі і Полацкі Апанас, ані разу яе наведалі прызначаных для іх епархіяў. Беларускія вернікі і адміністрацыя рабілі на мясцох, што маглі па адбудове сьвятыняў і шукалі духавенства, а з Віцебска прыбывалі дэлегаты ў Менск з прозьбай аб духаўнікох, аднак, пераважна бяз вьгаіку, дзеля адсутнасьці вольных сьвятароў.
ЯД. Сьцяпан, хутка па сваім высьвячэньні, выехаў у прызначаную яму Смаленскую епархію і прыступіў да адбудовы царкоўнага жыцьдя. Цяжкія абставіны пасавецкай пагромнай спадчыны і трываючая вайна, не спрыялі гэтай місыянэрскай дзейнасьці. Але, па некаторым часе багаслужэньні аднаўляліся ў Смаленску і іншых гарадох. Яп. Сьцяпан дадаткова кіраваў, па даручэньню арх. Філафея і яп. Апанаса, Магілеўскай і Віцебскай епархіямі. Вялікія абшары епархіяў, камунікацыйныя цяжкасьці, абставіны вайсковай зоны, – стваралі асабліва няпрыяльныя ўмовы для місыянэрскай працы. На пачатку 1943 году япіскап Смаленскі Сьцяпан зьвярнуўся да мітрапаліта Панцялеймана з просьбай высьвяціць у дапамогу яму вікарыя для гораду Бранска, падаючы кандыдатуру архімандрыта Паўла (Мяленцьева), расейца. Мітрапаліт разаслаў лісты да арх. Вэнэдыкта ў Горадню і да яп. Апанаса ў Наваградак, з запытаньнем аб іх апініі адносна хіратоніі архім. Паўла. Уладыкі адказалі, што яны ня ведаюць зусім кандыдата і пакладаюцца на вырашэньне мітрапаліта разам з арх. Філафеям. На скліканай мітрапалітам нарадзе пры ўдзеле арх. Філафея і яп. Сьцяпана, прыехаўшага ў Менск, было пастаноўлена дня 17 чэрвеня высьвяціць архім. Паўла ў сан япіскапа Рослаўльскага, вікарыя Смаленскай епархіі. Хіратонію выканалі мітр. Панцялейман і арх. Філафей у Менску 11 ліпеня 1943 г.
Беларускае грамадзянства было супроць гэтай хіратоніі. Новы япіскап ня быў наагул адпаведным для япіскапскага сану, а з беларускім народам ня меў нічога супольнага. Па хіратоніі ён чураўся беларускага япіскапату і амаль зусім ня зносіўся з ім. У сувязі з падрыхтоўкай гэтай хіратоніі, група беларускага актыву, дня 5 ліпеня, падала мэмарандум нямецкім уладам, у якім гаварылася: “Беларуская Праваслаўная Аўтакефальная Царква сягоньня па складу іерархічна-адміністрацыйнага апарату, па яго нацыянальным настаўленьні, устабілізавалася як расейская, з моцным антыбеларускім характарам і, як такая, праяўляе актыўную дзейнасьць. Сэнс гэтага той, каб і праз царкву ўтрымаць лучнасьць абшараў былой “адзінай недзялімай Расеі"... Вонкавыя расейскія чыньнікі знаходзяць добры адгалосак сваім імкненьням у пануючай сёньня іерархіі і царкоўнай адміністрацыі Беларускай Царквы. Антаганізм, існуючы паміж мітрапалітам Беларусі Панцялейманам і кіруючым арх. Філафеям, базуецца на падставе выключна асабістай – за ўладу. Па зьместу працы абодва яны, карыстаючы з нябывалай волі ў адміністраваньні царквой, дадзенай нямецкімі ўладамі, утрымліваюць яе расейскі характар, пакінуты бальшавікамі, – пісалася ў мэмарандуме.
Па хіратоніі яп. Паўла ў жніўні 1943 г., тыя самыя асобы падалі нямецкім уладам новы мэмарандум, у якім пісалі: „Праз царкву на Беларусі дзейнічаюць рознаякаснай ахварбоўкі чыннікі, з мэтай – праз расейскі характар царквы і царкоўнай работы, затрымаць Бела-русь у непадзельнасьці з вялікім конглёмэратам „адзінай недзялімай (Расеі)" – з аднаго боку, ці з Савецкім Саюзам – з другога боку. 3 беларускага боку ніхто не пакліканы і не дапушчаецца да высьвятляньня гэтых спраў. А без дакладнейшага кантролю арх. Фі-лафей, цешучыся поўным даверам уладаў, безаглядна праводзіць зьдзек над беларускасьцяй, ды праз царкву ўзмацняе расейскасьць Беларусі. Зьяўляецца неабходным стварэньне ўраду адпаведнага беларускага рэфэрэнта з кампэтэнцыей угляду ў духоўна-нацыянальныя справы Беларусі для рэфэраваньня нямецкім уладам... Характэрна, што сярод забітых і прасьледаваных бандытамі сьвятароў няма ані аднаго расейца. Гэта самае сьведчыць аб антыбеларускім характары бандыцкай работы сярод духоўнага пэрсаналу на Беларусі".
У міжчасе адбыліся зьмены ў складзе мужоў даверу пры гэнэральным камісары Беларусі. I. Ермачэнка быў выдалены з Беларусі і, разам са сваімі супрацоўнікамі, перастаў спаўняць гэтыя функцыі. Установа Мужоў Даверу была ператворана на Раду Даверу. На чаловага мужа даверу быў запрошаны Вацлаў Іваноўскі, старшыня гораду Менску, які паклікаў новых супрацоўнікаў. Сам В. Іваноўскі, як неправаслаўны, ня быў у курсе беларускай царкоўнай справы. 3 нацыянальнага боку, В. Іваноўскі, які ў палякаў быў сваім чалавекам, ня меў даверу беларускага праваслаўнага актыву. Рада Даверу ня цікавілася царкоўнымі справамі. Такім чынам спыніўся ўплыў беларускага менскага актыву праз установу мужоў даверу на беларускія царкоўныя справы.
У сувязі з апошнімі мэмарандумамі беларусоў, нямецкія ўлады разаслалі праваслаўнаму духавенству апытальнікі пэрсанальнага характару, у якіх паміж іншымі, было пытаньне аб нацыянальнай прыналежнасьці. У запоўненых анкетах духавенства падало у 90% сваю прыналежнасьць да беларускай нацыянальнасьці; рэшта падала расейскую, або ўкраінскую нацыянальнасьць. Частка духавенства, падаўшага беларускую нацыянальнасьць, разумела яе ў сэнце расейскага рэгіяналізму, што Беларусь – гэта таксама расейская зямля. Іншая частка беларускага з паходжаньня духавенства, была так моцна зрусыфікаванай расейскімі школамі і расейскай царквой, што думала толькі расейскімі нацыянальнымі катэгорыямі. Такім чынам, апытальнік не адбіваў фактычных нацыянальных суадносін праваслаўнага духавенства на Беларусі ў тую пару.
Япіскапы знайшлі патрэбным высьвяціць япіскапа для Гомельшчыны. Арх. Вэнэдыкт выставіў кандыдатуру аўдавеўшага горадзенскага пратаерэя Георгія Барышкевіча, настаяцеля горадзенскага кафэдральнага сабору. Кандыдат быў адукаванай і паважнай асобай, украінскага паходжаньня, але вырасшы ў расейскім асяродзьдзі ён уважаў сябе за расейца. Мітрапаліт Панцялейман, арх. Філафей і яп. Сьцяпан згадзіліся на кандыдата. Дня 18 верасьня 1943 г. кандыдат быў пастрыжаны ў манаства з імям Грыгора, а на наступны дзень узьведзены ў сан архімандрыта праз арх. Вэнэдыкта ў Горадні. Хіратонія архім. Грыгора ў сан япіскала. адбывалася далёка ад Беларусі і пры поўным няведаньні аб ей праз беларускую грамадзкасьць. Акт высьвячэньня быў выкананы праз Расейскую Зарубежную Царкву ў Вене (Аўстрыя) іерархамі: мітрапалітам Анастасіям, мітрапалітам Бэрлінскім Серафімам, мітрапалітам Парыскім Серафімам, япіскапам Венскім Васілём, япіскапам Почдамскім Піліпам і арх. Горадзенскім Вэнэдыктам. Для палагоджаньня пераходу з Расейскай Зарубежнай Царквы ў склад аўтакефальнай Беларускай Праваслаў-най Царквы яп. Грыгор зьвярнуўся з прозьбай да беларускага япіскапату на пачатку 1944 г. Прозьба была палагоджана пазытыўна, пры чым яп. Грыгор злажыў адумысловую дэклярацыю ў гэтай справе. Аднак, ён ня змог выехаць на сваю епархію дзеля адступленьня нямецкіх войскаў з усходу Беларусі перад савецкім наступам у 1944 г.
Наступ савецкіх войскаў з усходу адкідаў нямецкай арміі на захад. У 1944 г. вясной Украіна амаль уся была акупаваная бальшавікамі. Рыхтаваўся наступ іх на Беларусь. Савецкія партызанскія злучэньні моцна шкодзілі нямецкім транспартам для фронту і амаль акупавалі вясковыя абшары Беларусі, мабілізуючы прымусова насельніцтва ў свае аддзелы. Барацьба на нутраным партызанскім фронце адцягвала ад асноўнага фронту значныя вайсковыя сілы немцаў. Хочучы схіліць сымпатыі беларускага народу на свой бок, стра-чаныя праз колёніяльную тэррорыстычную акупацыйную палітыку, немцы дапусьцілі да стварэньня Беларускай Цэнтральнай Рады, як пэўнай формы беларускага нацыянальнага ўраду з вельмі абмяжаванымі кампэтэнцыямі. Да сфэры дзейнасьці БЦР належылі:
а) вайсковыя справы Беларускай Краёвай Абароны;
б) культура і асьвета;
в) сацыяльная апека. На чало БЦР быў высунены беларускім актывам Радаслаў Астроўскі.
Пры БЦР быў створаны аддзел веравызнаньняў, які зьвярнуў сваю ўвагу на дзейнасьць Беларускай Праваслаўнай Царквы.
Арх. Філафей выконываў абовязкі заступніка мітрапаліта, а фактычна – кіраваў Беларускай Мітраполіей. На словах ён быў прыхільнікам праводжаньня нацыянальнай беларускай лініі ў царкоўным жыцьці, але фактычна – ўтрымліваў існаваўшы раней стан расейскага засільля ў царкве на Беларусі, унікаючы асноўных мерапрыемстваў па беларусізацыі царквы. Арх. Філафей навязаў добрыя дачыненьні з нямецкімі палітычнымі органамі і трымаўся далёка ад беларускага актыву. Для немцаў быў карысны падзел беларускай грамадзкасьці і яны падтрымлівалі такую сытуацыю. Прэзыдэнт БЦР Р. Астроўскі ня мог асягнуць супрацоўніцтва з арх. Філафеям і пастанавіў дабіцца адсуненьня яго ад кіраўніцтва мітраполіей і выдаленьня з Менску, а назначэньня на яго мейсца яп. Сьцяпана, з якім ён працаваў на Смаленшчыне. Р. Астроўскі запрапанаваў свой праект мітр. Панцялейману, аднак не атрымаў згоды. Тады Р. Астроўскі пастанавіў дзеіць сам. Ён выслаў прадстаўніка да яп. Сьцяпана ў Барысаў, гдзе тады прабываў апошні, з прапановай прыехаць у Менск. Пасланец не засьпеў яп. Сьцяпана ў Барысаве і справа за-цягнулася.
Тым часам да Гэнэральнага Камісарыяту Беларусі былі далучаны акругі Берасьцейская і Пінская, якія да тэй пары належылі да Дзяржаўнага Камісарыяту Ўкраіны. БЦР прызначыла туды сваіх намесьнікаў, а ў царкоўных дачыненьнях гэтыя акругі мелі быць падпарадкаванымі Беларускай Праваслаўнай Царкве. У Берасьці быў тады япіскапам Іоан (Лаўрыненка), а ў Пінску – мітрапаліт Палескі Аляксандра (Іназемцаў). Арх. Берасьцейскі Іоан, які належыў да Ўкраінскай Аўтаномнай Праваслаўнай Царквы, падаў заяву беларускаму япіскапату аб прыняцьці яго ў юрысдыкцыю Беларускай Царквы. На жаданьне мітрапаліта Панцялеймана арх. Іоан выпаўніў адумысловую дэклярацыю і быў прыняты ў юрысдыкцыю Беларускай Праваслаўнай Царквы пастановай сыноду на пачатку красавіка 1944 г. з захаваньнем тытулу: “архіяпіскап Палескі і Берасьцейскі".
Маючы на думцы замену старога мітр. Панцялеймана на малодшага і больш элястычнага мітр. Палескага Аляксандра, прэзыдэнт БЦР Р. Астроўскі запрасіў яго у Менск, карыстаючы з нагоды далучэньня Пінскай акругі да Беларусі. На пачатку траўня мітр. Аляксандра прыбыў у Менск і затрымаўся са сваім акружэньнем у Беларускай Цэнтральнай Радзе, як госьць Прэзыдэнта. Мітр. Аляксандра ўважаў за свайго кіраіерарха мітр. Варшаўскага Дзяніса і належыў да яго юрысдыкцыі. Цяпер мітр. Аляксандра пастанавіў перайсьці ў юрысдыкцыю аўтакефальнай Беларускай Праваслаўнай Царквы. Прэзыдэнт БЦР даў банкет у сваей сядзібе ў чэсьць іерархаў Беларускай Царквы, пры ўдзеле новапрыбыўшых уладыкаў: мітр. Аляксандра і арх. Іоана. Сьвецкія прамоўцы горача віталі Беларускую Царкву як аўтакефальную, але ўладыкі захоўваліся з рэзэрвай і не прамаўлялі.
У справе далучэньня да Гэнэральнага Камісарыяту Беларусі акрутаў Палесься і Берасьцейшчыны і неабходнасьці афармленьня падпарадкаваньня іх у царкоўных дачыненьнях Беларускай Праваслаўнай Царкве, Прэзыдэнт Астроўскі выслаў ліст царкоўнаму кіраўніцтву.
Дня 12 траўня 1944 г. мітр. Панцялейман склікаў сабор япіскапаў. На парадку нарадаў было жаданьне нямецкіх уладаў, каб беларускі япіскапат, па прыкладу іншых цэркваў пад нямецкай акупацыяй, выявіў свае адносіны да нядаўна адбыўшыхся выбараў патрыярха ў Маскве. На сваім паседжаньні з дня І5 траўня пад старшынствам мітр. Панцялеймана сабор япіскапаў прыняў адпаведную пастанову. Наступна сабор разважыў ліст Прэзыдэнта БЦР, скіраваны да мітр. Панцялеймана, у якім былі дамаганьні:
1) актывізацыі Беларускай Праваслаўнай Царквы ў справе нацыянальнага будаўніцтва Беларусі;
2) выдаваньня рэлігійных часапісаў і падручнікаў для навучаньня рэлігіі;
3) пераўзгадаваньня часткі беларускага грамадзянства, атручанага бальшавіцкай прапагандай Масквы;
4) выконаваньня назначэньняў, перамяшчэньняў і звальненьняў асобаў духоўнага сану праз царкоўную ўладу пасьля ўзгадненьня з аддзелам веравызнаньняў БЦР;
5) прадстаўляньня ў той самы аддзел сьпіскаў кандыдатаў на сьвятароў і дыяканаў за два тыдні да іх высьвячэньня.
У адказ на гэтыя дамаганьні сабор япіскапаў пастанавіў наступнае: “Сьвятая Праваслаўная Беларуская Царква, стаўшая з восені 1941 г. на шлях самастойнага і незалежнага ад іншай замежнай царквы існаваньня і кіраваньня, хоць фармальна яшчэ няпрызнаная іншымі Праваслаўнымі Аўтакефальнымі Цэрквамі аўтакефальнай, паводля самой істоты сваей дзейнасьці ня можа быць іншай, як нацыянальнай Царквой Беларускага Народу і дзеля гэтага павінна ўзгадоўваць беларускае праваслаўнае грамадзянства ў нацыянальным духу, прымаючы пад увагу гістарычнае мінулае нашага Беларускага Народу, яго шматгадовую сувязь з аднаго боку з Масквою, а з другога – Польшчаю, якія спрычыніліся ў значнай меры да дэнацыяналізацыі нашага народу, Сабор Япіскапаў Праваслаўнае Беларускае Царквы знаходзіць, што нацыянальнае адраджэньне беларускага народу зьяўляецца справай вельмі важнай і патрабуючай шматгадовай і энэргічнай працы ўсіх здаровых нацыянальных сілаў беларускага грамадзянства. Праваслаўны Япіскапат Беларускай Цар-квы лічыць сваім сьвяшчэнным абавязкам засьведчыць, што нармальнае нацыянальнае адраджэньне нашага Беларускага Народу і будучая шчасьлівая яго доля магчымы ў тым выпадку, калі ў аснову будаўніцтва нацыянальнага беларускага жыцьця будуць паложаныя здаровыя і моцныя падваліны, якімі зьяўляюцца перадусім рэлігія і рэлігійнае ўзгадаваньне. Праваслаўная Царква на Беларусі, якая зьяўляецца рэлігійнай і маральнай узгадавальніцай чатырох пятых усяго Беларускага Народу, ня можа і не "мае права адмаў-ляцца ад сваей нацыянальнай рэлігійнай працы і япіскапы яе даложуць усіх стараньняў, каб гэта работа была плоднай і карыснай для жыцьця і шчасьця Беларускага Народу.
Калі ўмовы цяперашняга ваеннага часу не дазваляюць разгарнуцца шырокай і ўсебаковай дзейнасьці Праваслаўнай Царквы і выявіць вялікія посьпехі сваей працы ў нацыянальным напрамку, дык гэта не азначае, што Праваслаўная Беларуская Царква адмаўляецца ад удзелу ў працы над адраджэньнем Беларускага Народу і яго самастойнага нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва. Праваслаўная Беларуская Царква робіць усё тое, што Яна можа і пгто магчыма ў цяперашні цяжкі ваенны час. Вялікім дасягненьнем апошняга часу для Праваслаўнай Беларускай Царквы зьяўляецца павялічэньне ліку Яе найбольш адказнымі і дастойнымі прадстаўнікамі ў асобах новаўступіўшых у Яе лона япіскапаў, жадаючых паслужыць нашаму шматпакутнаму Беларускаму Народу ўсімі сіламі і здольнасьцямі.
Сабор Япіскапаў Беларускай Праваслаўнай Царквы сваю царкоўную ахвярную працу над адраджэньнем Беларускага Народу і яго дзяржаўнага будаўніцтва разумее ня іначай, як у добрым супрацоўніцтве з нацыянальнай Беларускай Дзяржаўнай Уладай і пры наяўнасьці існуючага цяпер аддзяленьня Царквы ад Дзяржавы, і было-б вельмі сумным і шкадлівым для справы адраджэньня нашага Беларускага Народу і Беларускай Дзяржаўнасьці, калі-б адносіны гэтыя зьмяніліся на варожыя. Маючы гэта на ўвазе, Праваслаўны Беларускі Япіскапат заўсёды з прыемнасьцю гатоў прымаць да ведама ўсе добрыя і карысныя жаданьні і рады сьвецкае нацыянальнае беларускае ўлады, скіраваныя для дабра і карысьці Праваслаўнай Беларускай Царквы, спадзяючыся, што і БЦР і ўсе падлягаючыя ей урадавыя асобы і ўстановы з такою-ж увагаю і даверам будуць адносіцца да пажаданьняў і просьбаў Беларускай Праваслаўнай Царквы і Яе прадстаўнікоў і ўстановаў.
Сабор Япіскапаў Праваслаўнай Беларускай Царквы, як ахоўнік чысьціні Праваслаўнай веры і маралі, а так сама, як абаронца праваслаўных усяленскіх канонаў Царквы Хрыстовай, ня можа адмовіцца ад таго, што творыць аснову кананічнага ўстраеньня ўсякай Праваслаўнай Хрысьціянскай Царквы, у тым ліку і Царквы Беларускай. 3 гэтага пункту гледжаньня Ён ня можа прызнаць справядлівым і карысным, а гэта значыць і дапушчальным, каб сьвецкая ўлада ўмешвалася ў чыста нутраныя справы Царквы і імкнулася прысабечыць кананічныя прэрагатывы і кампэтэнцыі Сабору Япіскапаў, або Сьвяшч. Сыноду, або паасобнага япіскапа, ці нават сьвятара – настаяцеля, якія інстытуцыі і асобы, згодна з дадзенай праз іх прысягай, ня маюць права адмовіцца ад прысвоеных іхняй кампэтэнцыі правоў.
Ніякія распараджэньні, або загады Беларускай Цэнтральнай Рады, якія супярэчуць істотным правілам кіраўніцтва Праваслаўнымі Цэрквамі, ні адна царкоўная ўстанова і ні адзін адказны царкоўны прадстаўнік ня маюць права выконываць.
Разглядаючы па парадку пытаньні, пастаўленыя на пачатку гэтай пастановы пад рубрыкамі: 1, 2, 3, 4, 5 Сабор Япіскапаў Беларускай Праваслаўнай Царквы адначасова вітае пажаданьне Прэзыдэнта Беларускай Цэнтральнай Рады, пададзенае ў § 4 і 5 гэтае пастановы, дык Сабор лічыць гэтыя пажаданьні цэнтральнай сьвецкай беларускай улады, прадстаўленыя ў форме просьбы сп. Прэзыдэнта БЦР, немагчымымі для ажыцьцяўленьня, як ня згодныя з аснаўнымі канонамі Усяленскае Праваслаўнае Царквы і парушаючымі істотныя прэрогатывы царкоўнае ўлады, няўхільнай кансэквэнцыяй якіх будзе поўная дэзарганізацыя царкоўнага епархіяльнага кірауніцтва і агранічэньне кананічнай улады епархіяльнага япіскапа, адзінай адказнай асобы па кіраўніцтву сваей епархіяй.
На падставе вышэйпададзенага пастанавілі:
1) 3 вялікім задаваленьнем прывітаць існаваньне Беларускай Цэнтральнай Рады, як нацыянальнае ўлады беларускага народу. Пажадаць ей посьпехаў у яе дзейнасьці для дабра беларускага народу.
2) Заклікаць усё духавенства Беларускай Праваслаўнай Царквы да энэргічнай і супольнай пастырскай працы, скіраванай да падняцьця як рэлігійна-маральнага, так і нацыянальнага ўзроўню праваслаўных слаёў Беларускай Царквы.
3) Забавязаць усё духавенства Праваслаўнай Беларускай Царквы ў пропаведзі, у школах і ўзаемаадносінах з прыхаджанамі карыстацца выключна беларускай мовай.
4) Забавязаць усіх сьвяшчэнна- і царкоўна-служыцяляў авалодаць у магчыма кароткім часе беларускаю народнаю моваю.
5) Для падрыхтоўкі нацыянальна-сьведамага маладога духавенства забавязаць прэасьвяшчэнных Епар-хіяльных Япіскапаў парупіцца аб хутчэйшым адчыненьні Праваслаўных духоўных школаў.
6) Даручыць Блажэньнейшаму Мітрапаліту Панцялейману, як першаіерарху Беларускай Царквы, і ўсім епархіяльным япіскапам, першаму ў Менску пры мітраполіі, а апошнім у сваіх епархіях, парупіцца аб наладжваньні выдавецтва духоўна-друкаваных пэрыядычных часапісаў, календароў і рэлігійна-маральнай літаратуры на беларускай мове.
7) Даручыць Сьвяшч. Сыноду прысьпешыць выданьне падручнікаў Закону Божага на беларускай мове.
8) Што датычыць прозьбы сп. Прэзыдэнта Беларускай Цэнтральнай Рады ў справе назначэньняў, перамяшчэньняў, звальненьняў і рукапалажэньняў сьвяшчэннаслужыцеляў, дык выкананьне яе ў прапанаванай форме без вялікай для царквы шкоды лічыць немагчымым, па вышэйпададзеным матывам.
9) Копіі гэтай пастановы прадставіць сп. Прэзыдэнту Беларускай Цэнтральнай Рады і ўсім прэасьвяшчэнным сябрам Сабору Япіскапаў Сьв. Праваслаўнай Беларускай Царквы.
Сабор япіскапаў разглядаў яшчэ іншыя справы і прыняў па іх пастановы, як ніжэй:
1) “3 увагі на вялікія клопаты масьцітага Першаіерарха Беларускай Праваслаўнай Царквы, мітрапаліта Панцялеймана, у справе арганізацыі гэтай Царквы і ацаніўшы яго працу і глыбокае сьмірэньне пры ўстанаўленьні мірнай атмасфэры жыцьця гэтай Царквы, з пачуцьцём сардэчнай удзячнасьці іменаваць яго – мітрапаліта Панцялеймана – тытулам “Яго Блажэнства", праднасіць перад ім крыж і насіць яму дзьве панагіі".
2) ,,Даручыць усім Епархіяльным Япіскапам апрацаваць зборнік пропаведзяў на беларускай мове на ўсе нядзельныя і сьвяточныя дні, выдаць яго і разаслаць духавенству епархіі".
3) „Упаўнаважыць Сьвяшч. Сынод парупіцца аб неадкладным апрацаваньні асобных праўных формаў, рэгулюючых дзейнасьць духоўных багаслоўскіх школаў, і аб найхутчэйшым адчыненьні іх па магчымасьці ўва ўсіх епархіях, згодна з апініямі Сьвяшч. Сабору Япіскапаў. Адначасна забавязаць Сьвяшч. Сьгаод унесьці ў праграму багаслоўскіх школаў пажаданьне Сабору Япіскапаў, каб усе вучні гэтых школаў што дня прысутнічалі на раньнім багаслужэньні і прымалі ўдзел у чытаньні і сьпеве падчас гэтых багаслужэньняў".
4) Даручыць Блажэньнейшаму мітрапаліту Панцялейману зьвярнуцца ад імя Сьвяшч. Сабору Япіскапаў да гэнэральнага камісара Беларусі з прозьбаю аб увядзеньні ў наступным 1944-45 школьным годзе навукі Закону Божага ўва ўсіх школах Беларусі ў мэтах узгадаваньня маладога пакаленьня ў здаровым маральным духу. .. Памінаць на вялікай і сугубай екценіях Беларусь у наступны спосаб: ,,О стране нашей Беларусской, о предержашіх властех ея..." і г. д., аб чым паведаміць усіх прэасьвяшчэнных уладыкаў. 5) „Зацьвердзіць і падпісаць статут Беларускай Праваслаўнай Царквы, зьмяніўшы некаторыя параграфы яго".
Сабор япіскапаў выбраў у новы склад сыноду: арх. Магілеўскага Філафея, яп. Віцебскага Апанаса і яп. Гомельскага Грыгора: заступнікамі былі выбраныя: ял. Смаленскі Сьцяпан і арх. Палескі Іоан.
У далейшым, 15-га траўня, сабор япіскапаў разважаў паведамленьне Прэзыдэнта БЦР аб далучэньні да Гэнэральнага Камісарыяту Беларусі Палесься. Пагэтай справе было пастаноўлена:
,,а) Уключыць акругі Палесься – Пінскую, Палескую і Берасьцейскую ў склад Беларускай Мітраполіі;
б) запрапанаваць Мітрапаліту Палескаму і Пінскаму Аляксандру, разам з духавенствам і прыходамі, ім узглаўлянымі, а так сама вікарнаму япіскапу Палеска-Пінскай епархіі – Георгію, увайсьці ў кананічнае падпарадкаваньне Блажэньнейшага Мітрапаліта Панцялеймана і ўсяго Сабору Япіскапаў Беларускай Праваслаўнай Царквы". У выкананьне гэтай пастановы быў высланы ліст да мітр. Аляксандра, які адпісаў 15 траўня, што:
а) пастанова Сабору Беларускіх Япіскапаў прынята ім да ведама і выкананьня;
б) ім будзе прадстаўлена згода мітр. Варшаўскага Дзяніса на пераход яго, і япіскапа Берасьцейскага Георгія, у юрысдыкцыю Сабору Япіскапаў Беларускай Праваслаўнай Царквы:
в) мітр. Аляксандра просіць захаваць за ім права праднашэньня Сьв. Крыжа падчас багаслужэньняў на тэрыторыі яго епархіі, што дадзена яму Саборам Япіскапаў Украінскай Аўтакефальнай Царквы, як старшыні гэтага Сабору.
Сабор Беларускіх Япіскапаў разважаў ліст мітр. Аляксандра і пастанавіў наступнае:
“1) Прыняць Высокапрэасьвяшчэньнейшага Мітрапаліта Аляксандра ў склад Сабору (Япіскапаў) Беларускай Праваслаўнай Царквы па прадстаўленьні ім звальняючай граматы ад свайго Кірыярха мітрапаліта Дзяніса, таксама дэклярацыі аб кананічным падпарадкаваньні Блажэньнейшаму Мітрапаліту Панцялейману і Сабору Япіскапаў Беларускай Праваслаўнай Царквы.
2) Адносна просьбы Мітрапаліта Аляксандра аб захаваньні за ім права праднашэньня сьв. Крыжа падчас багаслужэньня на тэрыторыі яго епархіі, дадзенага яму Саборам Япіскапаў Украінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, як старшыні гэтага Сабору, – зажадаць адмовіцца ад ураду старшыні Сабору Япіскапаў Ўкраінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы і – (ад) кананічнай сувязі з япіскапамі гэтай Царквы.
3) Палескія епархіі, узглаўляныя мітрапалітам Аляксандрам і архіяп. Іоанам, лічыць падзеленымі між імі згодна з вырашэньнем Арбітражнай Камісыі, запісаным у пратаколе ад 14-га траўня 1944 г., пайменна: мітрапаліту Аляксандру пакінуць тую тэрыторыю, у якую ўваходзяць гарады: Пінск, Столін, Кобрынь, Сарны з іх гэбітамі, іменавацца мітрапаліту Аляксандру епархіяльным архірэям Пінскім і Палескім. Архіяп. Іоану – гор. Берасьце з яго гэбітамі, гарады: Камень-Кашырскі, Ковель і Любомль з іх гэбітамі (акругамі) і іменавацца архіяпіскапам Берасьцейскім і Ковельскім. Аднак, падзел епархіі і найменаваньне епархіяльных Архірэяў уваходзяць у сілу па канчатковым уваходзе ў склад Сабору Япіскапаў Беларускай Праваславнай Царквы мітрапаліта Аляксандра і япіскапа Георгія.
4) Па атрыманьні ад япіскапа Георгія звальняючай граматы ад мітрапаліта Дзяніса і дэклярацыі аб кананічным падпарад-каваньні Мітрапаліту Панцялейману лічыць япіскапа Георгія прынятым у склад Сабору Япіскапаў Беларускай Праваслаўнай Царквы, прычым прысвоіць яму, як вікарнаму япіскапу Палеска-Пінскай епархіі, тытул: „Япіскап Кобрыньскі".
5) Прасіць Блажэньнейшага Мітрапаліта Панцялеймана зьвярнуцца з брацкім лістом да гэтых Архірэяў Палесься, каб духавенства, якое было ў іх падпарадкаваньні, але пасьля падзелу стаўшае ў іншай епархіі, не адчувала ніякіх рэпрэсыяў з боку сваіх новых архірэяў і, каб усе, быўшыя да гэтага часу кары ў адносінах да сьвятароў, прызнаваўшых сваім другога япіскапа, былі зьнятыя".
Мітрапаліт Аляксандра ня прыслаў у Беларускую Мітраполію граматы аб звальненьні ад мітр. Дзяніса да эвакуацыі беларускага япіскапату з Беларусі, якая наступіла за месяц па гэтым апошнім саборы япіскапаў на беларускай зямлі.
Дня 27 чэрвеня 1944 г. у Менску адбыўся агульнанацыянальны зьезд – Другі Ўсебеларускі Кангрэс, з мэтай вырашэньня лёсу Беларусі ў вытварыўшайся цяжкай сытуацыі. Кангрэс уневажніў усе папярэднія пастановы акупантаў адносна падзелу імі Беларусі; сьцьвердзіў, што беларускі народ не прызнае накінутай бальшавіцкай Москвой формы БССР за сваю дзяржаву, таму галасы урадаў: СССР, БССР, як і польскага эміграцыйнага ўраду адносна Бэларусі –.зьяўляюцца няважнымі; пацьвердзіў пастанову Рады Беларускай Народнай Рэспублікі з 25 сакавіка 1918 г., абвяшчаючую дзяржаўную незалежнасьць Беларусі; выбраў Беларускую Цэнтральную Раду, як адзінага законнага прадстаўніка ў сучаснасьці ад беларускага народу і ягонага краю.
Ад духавенства Беларускай аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы на кангрэсе прымалі ўдзел прадстаўнікі з Менску і паасобных акругаў, а між імі: арх. Філафей – заступнік мітрапаліта ўсяе Беларусі, прат. М. Лапіцкі, прат. Я. Балай, сьв. У. Г. і інш. Арх. Філафей выступіў з прамовай да кангрэсу, у якой прывітаў дэлегатаў; адначасна ён сьцьвердзіў аб арганізацыі Беларускай Праваслаўнай Царквы шляхам царкоўнага сабору, прывітаў Беларускую Цэнтральную Раду, як найвьшіэйшую беларускую ўладу, і зьвярнуў увагу на неабходнасьць адбудовы рэлігійна-маральнага характару народу ў супроцьстаўленьні бальшавізму.
На агульную колькасьць 1039 дэлегатаў кангрэсу розных веравызнаньняў праваслаўныя станавілі лічбу 903 асобы.
Беларуская аўтакефальная Праваслаўная Царква ў палове 1944 г. складалася з 9-цёх епархіяў, пайменна: Менска-Віленская, Наваградзка-Баранавіцкая, Берасьцейска-Палеская, Смаленска-Бранская Віцебска-Полацкая, Магілеўска-Мсьціслаўская, Гомельска-Мазырска-я і Беластоцка-Горадзенская; апошняя з аўтаномнай залежнасьцяй дзеля аддзяленьня яе ад Беларусі немцамі і далучэньня да Ўсходніх Прусаў. На ўсе епархіі, за выняткам Наваградзка-Баранавіцкай, былі прызначаныя япіскапы. Аднак, арх. Магілеўскі Філафей кіраваў Менскай епархіяй і прабываў у Менску, як заступнік мітрапаліта. Яп. Віцебскі Апанас, часова кіраваў Наваградзкай епархіяй.
Адбудова царкоўнага жыцьця на Усходняй Беларусі пасоўвалася вельмі паволі. Духавенства тут было вельмі мала і яно прабывала па гарадох. Сельскія прыходы амаль зусім ня мелі духавенства. Арх. Філафей і яп. Сьцяпан высьвячалі духаўнікоў для ўсходу Беларусі, аднак гэтыя сьвятары ня мелі багаслоўскай падрыхтоўкі і не маглі належна праводзіць місыянэрскай працы сярод пасавецкага насельніцтва. Сярод кандыдатаў на духаўнікоў трапляліся асобы бяз нутранога ідэйнага пакліканьня для душпастырскай працы, якія кіраваліся толькі матар'яльнымі і вузка эгаістычнымі мэтамі.
3 нацыянальнага боку, гэта былі людзі пераважна зьвязаныя з расейскай царквой на Беларусі і таму абыякавыя, ці нават варожыя да нацыянальнай беларускай справы. Зразумела, што такія духаўнікі не маглі належна служыць ані рэлігійным, ані нацыянальным патрэбам беларускага народу.
Для падрыхтоўкі кандыдатаў у духоўны стан у 1942 г. былі арганізаваныя пастырскія курсы ў Менску і Наваградку. Гэта былі каротка-тэрміновыя курсы з вельмі скарочанай праграмай навучаньня.
Яны не маглі належна падрыхтаваць кандыдатаў у цяжкіх існуючых абставінах і мелі пераходны характар, запаўняючы толькі часткова вялікую патрэбу ў святарах.
У 1944 г. школьны адддзел Б. Ц. Р.( разам з мітрапалітальнай управай, праводзіў падрыхтоўку адчыненьня духоўнай сэмінарыі ў Менску. Рэктарам сэмінарыі быў прызначаны арх. Філафей, а інспэктарам – сьв. Лапіцкі.
Адзін яп. Сьцяпан ня мог спраўляцца з вялізнымі патрэбамі ў царкоўнай галіне Ўсходняй Беларусі. У абставінах амаль адсутнасьці сталага епархіяльнага кіраўніцтва і кантролю, мясцовыя сьвятары і сьвецкія ўлады карысталі з вялікай свабоды у царкоўных справах. Пры паветавых, гарадзкіх і акруговых управах існавалі аддзелы рэлігійных спраў, кіраўнікі якіх спаўнялі ролю царкоўнага кіраўніцтва і выяўлялі яе нават над сьвятарамі. У некаторых мясцох гэтыя кіраўнікі рабілі шмат дабра для царквы, а ў іншых -- шкодзілі і затрымлівалі поступ царкоўна-прыходзкага жыцьця. Гэта залежыла ад асабістага настаўленьня кіраўніка да царквы. Такія самыя аддзелы існавалі пры адміністрацыі і ў Заходняй Беларусі, пад кіраўніцтвам цывільнай улады; аднак, тут царкоўнае жыцьце было арганізавана і рэлігійныя аддзелы ў яго ня ўмешваліся.
Беларусы каталікі ў Другую Сусьветную Вайну стараліся беларусізаваць каталіцкае царкоўнае жыцьцё. Аднак захады беларусоў спатыкалі вялізныя перашкоды нутранога і вонкавага характару. Да нутраных перашкодаў належылі: поўнае апанаваньне кіраўніцтва каталіцкай царквой на Беларусі праз шавіністых палякоў. Ачоліваючы арцыбіскуп Яблжыкоўскі ў Вільні і амаль усе ксяндзы на парафіях, па даўнейшаму праводзілі праз касьцёлы польскую нацыяналістычную палітыку і супроцьставіліся беларусізацыі парафіяльнага жыцьця. Нямецкія ўлады выкрывалі сувязь польскага каталіцкага духавенства з польскім партызанскім рухам і часта расстрэлівалі ксяндзоў на Заходняй Беларусі.
Арцыбіскуп Яблжыкоўскі камандыраваў цэлыя групы ксяндзоў палякоў на Усходнюю Беларусь улетку ў 1941 г. Яны энэргічна адбудоўвалі парафіяльнае жыцьцё, касьцёлы і стваралі польскія парафіі. Нямецкая палітыка была варожай адбудове каталіцтва наагул на Усходняй Беларусі, а польскасьці, як нацыянальнай плыні. Прыбыўшыя на ўсход палякі ксяндзы атрымалі ад немцаў загад спыніць тут сваю дзейнасьць і выехаць адгэтуль туды, скуль яны прыбылі. Аднак, ксяндзы не падпарадкаваліся і працавалі далей на парафіях. Усе яны былі арыштаваныя нямецкімі ўладамі і расстраляныя. Такі самы лёс спатыкаў наступныя групы палякоў ксяндзоў, камандыраваных на Ўсходнюю Беларусь. Аднак, праз увесь час, аж да 1944 г., ксяндзы палякі былі камандыраваныя на Усходнюю Беларусь.
Шэраг ксяндзоў палякоў, з парафіяў прылягаючых да былой Савецкай Беларусі, выяжджалі на ўсход у суседнія вёскі і мястэчкі, для часовай місыянэрскай працы, як ксёндз з Івянца і інш. Аднак, нямецкія ўлады загадвалі ім спыніць гэту дзейнасьць.
Летам у 1941 г. на Усходнюю Беларусь прыбылі ксяндзы беларусы: Малец, Глякоўскі, Татарыновіч, а пазьней В. Гадлеўскі. Яны праводзілі дзейнасьць ў Менску і суседніх мястэчках, адбудоўваючы касьцёлы, адабраныя ад вернікаў бальшавікамі, і арганізавалі парафіяльнае жыцьцё у беларускім духу. Аднак, у 1942 г. былі арыштаваныя ксяндзы Малец і Глякоўскі і лёс іх застаўся няведамы, хаця паводля некаторых вестак яны мелі быць расстраляныя праз СД. Кс. Вінцук Гадлеўскі абслугоўваў прыход у Менску, займаючы адначасна высокае становішча Галоўнага Школьнага Інспэктара Беларусі. Кс. Гадлеўскі праводзіў асьветную і рэлігійную дзейнасьць у нацыянальным беларускім напрамку. Аднак, у сьнежні 1942 г. ён быў арыштаваны ў сваім памешканьні ў Менску праз СД. I. Касяк наведаў аддзел палітыкі Гэнэральнага Камісарыяту ў Менску з запы-таньнем аб прычынах арышту і аб лёсе кс. Гадлеўскага. Кіраўнік аддзелу адказаў, што кс. Гадлеўскі знаходзіцца ў Рызе, гдзе ён прыдзелены да працы, пры якой ён будзе карысьнейшым, чым у Менску. Іншыя інфармацыі прынесьлі вестку аб расстрэле кс. Гадлеўскага праз СД у Менску.
Менск застаўся без каталіцкага духавенства. Часова адпраўляў багаслужэньні ў Менскіх касьцёлах літоўскі вайсковы ксёндз Ігнатовічас, які абслутоўваў літоўскія баталіёны, стацыянаваныя на Меншчыне.
Іезуіты каталікі ўсходняга абраду разгортвалі сваю дзейнасьць у гэтым часе на Заходняй Беларусі. У красавіку 1942 г. настаяцель іх місыйнага асяродзьдзя ў Альбэртыне, каля Слоніма, кс. А. Неманцэвіч, атрымаў з Рыму адумысловыя паўнамоцтвы ў гэтым напрамку і тытул папскага экзарха для каталікоў усходняга абраду на Беларусі. Па сваіх захадах перад нямецкімі ўладамі кс. Неманцэвіч атрымаў легалізацыю свайго становішча для ўсей Беларусі, хаця тут ў тую пару зусім ня было каталікоў ўсходняга абраду. Кс. Неманцэвіч праводзіў сваю дзейнасьць цяпер як беларус, хаця за папярэдняга польскага панаваньня на Беларусі ён дзеіў інакш. Кс. Неманцэвіч праводзіў думку, што нацыянальнай беларускай рэлігіяй павінна быць вуніяцтва, бо нібы так было ў мінулым; праваслаўе было экспозытурай расейцаў, а каталіцтва – выкарыстоўвалі палякі. Беларусы каталікі падтрымлівалі і дапамагалі кс. Неманцэвічу. У Баранавічах падобную дзейнасьць разгортваў а. Л. Гарошка.
У жніўні 1942 г. кс. Неманцэвіч быў арыштаваны праз СД і вывезены ў Менск, гдзе быў расстраляны. Пасьля гэтага з Альбэртыну выехалі ў Львоў усе каталіцкія манахі, супрацоўнікі кс. Неманцэвіча. Так была спыненая дзейнасьць іезуіцкай місыі ўсходняга абраду ў Альбэртыне, заснаваная тут у 1924 г. для наварачваньня праваслаўных у вунію.
Падчас нямецкай акупацыі стараліся разгарнуць сваю дзейнасьць баптыстыя. Некалькі групаў іх існавала на Слонімшчыне, дзе працаваў беларускі прэсьвіцер Даніла Ясько, на Вялейшчыне і іншых акругах. Яны перакідалі сваю дзейнасьць на Ўсходнюю Беларусь. Шырэйшую дзейнасьць разгортаваў прэсьвіцер Дзекуць-Малей. Баптыстыя праводзілі сваю працу на беларускай мове, выдавалі беларускія малітаўнікі.
У канцы чэрвеня 1944 г. савецкія арміі распачалі моцнае наступленьне на Беларусь, прарвалі нямецкі фронт паміж Віцебскам і Воршай і пашлі на захад. Новая савецкая акупацыя нясла на Беларусь палітыку вынішчаньня тэррорам усяго арганізаванага нацыянальнага беларускага жыцьця. Вялікае мноства народу, сялян, мяшчан і інтэлігэнцыі пакідалі родную зямлю перад пагрозай вынішчэньня бальшавікамі. Усе іерархі Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, мноства сьвятароў і царкоўных дзеячоў – выехалі на захад, у Нямеччыну.
окупантамправаслаўныцарква
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Довгялло Д.Н. – К истории православной западно-русской церкви до половины XVII века, Вильна, 1908.
2. Религиоведение: Хрестоматия: Учеб. пособ. / Автор-сост. П.И. Костюкович. – Мн.: Новое знание, 2000. – 480с.
3. Касяк, І. З гісторыі Праваслаўнай Царквы беларускага народу / І. Касяк. - Нью-Йорк, 1956. - 191с.
4. Костюкович П.И. Религиоведение: Уч. пособ. – Мн.: "Новое знание", 2001. – 192с.
|
